DE VOORSTAD GROEIT – Louis Paul Boon (1943)

This time a post in Dutch, about the debut of Louis Paul Boon, a Flemish author, born in 1912. In 1979 he was invited to the Swedish embassy sometime before the Nobel Prize was awarded, likely to be informed of him winning it, but since he died the day before, he never got it, as Nobel Prizes are only awarded to the living. De Voorstad Groeit translates as The Suburb Grows, and deals with themes of urbanization, poverty and the lives of factory workers somewhere in the first half of the 20th century.

An early French translation by Marcel Defosse was never published, and no other translations exist as far as I know. A shame, because this book remains as powerful and relevant as when it was written. It has been compared to the work of Jon Dos Passos.

Next post will be in English again – probably a review of Bewilderment by Richard Powers.

---

---

Hoewel Boon een van onze grootste schrijvers is, en misschien zelfs de grootste romancier, is het grootste deel van zijn omvangrijke oeuvre enkel tweedehands verkrijgbaar. Van dit debuut werden in de loop der jaren ongeveer 82 000 exemplaren verkocht, omnibusuitgaven incluis. Ik las de 9e druk, de zogenaamde wetenschappelijke ‘Werkuitgave’, in 2000 door Querido uitgegeven op vijftienhonderd exemplaren, met achteraan een 40-tal erg interessante bladzijden publicatiehistoriek, receptiegeschiedenis en tekstverantwoording.

Die publicatiehistoriek is opmerkelijk omdat dit boek tijdens de oorlog is uitgegeven, nadat het in 1942 de Leo L. Krynprijs had gekregen – een literaire prijs met o.a. Willem Elsschot in de jury. Dat toont eens te meer ons – of toch op z’n minst mijn – gebrekkig historisch besef aan. Ik had niet gedacht dat tijdens de Duitse bezetting literaire prijzen werden uitgeschreven, of dat Angèle Manteau 3000 expemplaren van dit boek had kunnen of zelfs willen uitgeven – winkelprijs 35 Belgische Frank. Het is zelfs besproken door heel wat (Duitsgezinde) recensenten.

Die Duitsgezinde heren zijn het haast allemaal roerend eens dat De Voorstad Groeit vormelijk en qua taal een ijzersterk boek is en Boon een groot nieuw talent. Enkel over de inhoud twijfelt men: het boek zou te ‘miserabilistisch’ zijn, en daarom als het ware voorbijgestreefd. De Nieuwe Orde kwam er immers aan, en na de oorlog zouden alle problemen van de arbeiders en het volk toch als sneeuw voor de zon verdwijnen?

Miserabilisme verwijst in de Franse literatuurkritiek naar “een bepaald soort pessimisme dat, behalve door uitzichtloze somberheid, gekenmerkt zou worden door een extreme, ziekelijke gevoeligheid voor armoede en ellende in zowel fysieke als geestelijke zin. Het begrip werd in Vlaanderen al voor de oorlog systematisch in verband gebracht met waardenverlies, nihilisme en decadentie.” In “het behoudsgezinde katholiek-burgerlijke milieu (…) had het een erg pejorative betekenis.”

Zonder al te diep op de kwestie in te gaan getuigt de reactie van bepaalde toenmalige lezers op de inhoud van Boons debuut van de diepe, diepe kloof die gaapte tussen een deel van de burgerij en de werkmensch. Op de keper beschouwt is De Voorstad Groeit immers een realistische roman, en is zijn somberheid ook gerechtvaardigd. Die diepe kloof bestaat uiteraard vandaag nog, iets wat ik keer op keer merk wanneer mensen met een totaal gebrek aan feitenkennis en inlevingsvermogen over armoede spreken als een vorm van karakterzwakte.

In die zin heeft De Voorstad Groeit nog niets van zijn zeggingskracht verloren: de roman blijft even actueel als in de veertiger jaren. Het moet echter gezegd dat ook vandaag weinigen door het boek zullen overtuigd worden om met meer begrip naar mensen aan de rand te kijken – daarvoor legt het boek te weinig de mechanismen bloot die mensen klein en arm houden. Boon probeert niks te verklaren of te duiden, hij registeert enkel – hij is al vaak vergeleken met een seismograaf.

Hoewel het boek inderdaad bedrukkend is, moet ik toch wijzen op de lichtpuntjes die her en der verscholen zitten: de liefde voor het kind, de liefde tout court, de schoonheid van de natuur, het wonder dat de wereld is, de ontroering die kunst kan teweegbrengen – de lijst hoeft eigenlijk niet te verbazen, het zijn typisch romantische dingen. Zeggen dat er geen hoop in de roman zit is dus kort door de bocht, want het werk is net een proeve van de kracht van de mens om ondanks alle miserie verder aan te kloten – de honger naar het leven.

Romantisch, ja, maar ook realistisch.

“Het leven is schoon, zegt hij, pak nu dien wortel, of die savooi, wat mankeert daar aan? Zulke fijne teekening, zoo soepel van lijn, zo schoon van kleur, het is een wonder om te zien, zoo volkomen en af. Ja, zegt Jean, maar binnen in uw savooi zitten maaien die trachten het hert op te vreten, en zoo is het met alles; ge hebt daar nu een man getekend en ge kunt ook zeggen dat hij schoon is van lijn, enzovoort maar wat is een lijn? Na een bombardement blijven er niet veel school lijnen over. En daarbij, het is dat niet wat ik wil zeggen, ik spreek over het geluk voor de menschen, over het groot huishouden dat de wereld zou moeten zijn, en waar ze een straat van maken met verschillende winkels die malkander doodconcureeren.”

Het is daar dat De Voorstad Groeit uitblinkt: in het naast elkaar plaatsen van verschillende perspectieven die tegelijkertijd waar en tegengesteld zijn – in de kern is het even meerstemmig als de boeken over de Kapellekensbaan. In een paar zinnen wordt in een perfect natuurlijke spreektaal zowel het verhevene van de schepping, het lijden door oorlog en utopisch denken met elkaar verbonden. Alsof het niks is. Het proza van Boon is ongelofelijk krachtig, en dat de volle 292 bladzijden – een lange geut scherpzinnig bewustzijn, een opmerkzaamheid die intuïtief aanvoelt maar toch duidelijk geconstrueerd is. Dat proza vergt wel een trage, geconcentreerde lectuur, want veel van het plot gebeurt tussen de lijnen.

Voor een verdere besprekingen van thematiek en vertelvorm verwijs ik graag naar de uitstekende tekst van G.F.H. Raat die in 1980 in Maatstaf verscheen, en naar de wat langere beschouwing van Boon-autoriteit Kris Humbeeck uit 1998, die in de losbladige publicatie Lexicon van Literaire Werken verscheen. Beide zijn gelukkig bewaard en ontsloten in de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren.

---

Ik wil het hier nog hebben over iets dat onbelicht is gebleven in de secundaire literatuur die ik vond, iets dat ook te maken heeft met historisch besef. Voor mij was De Voorstad Groeit het sterkst in de eerste helft, wanneer de meeste personages nog jong zijn, en telkens pijnlijk blijkt dat ze hun gevoelens niet kunnen uitdrukken, ze wellicht niet eens zelf begrijpen. Keer op keer laat Boon snedig psychologisch inzicht zien, een voldragen begrip van de mens – zonder enige zweem van beschuldigend gemoraliseer – opnieuw alsof zoiets vanzelfsprekend is.

Het is daar dat de roman het interessants is als tijdsdocument, als een verhaal uit en over een tijd die in niets vergelijken valt met onze huidige belijdeniscultuur. Via het onderwijs en de media lukt onze samenleving er vandaag veel beter in om mensen te doen na denken over zichzelf en hun eigen gevoelens, en die ook te communiceren. Hoewel het vermoedelijk niet Boons hoofdbedoeling was, kwam dit besef tijdens het lezen herhaaldelijk als een mokerslag binnen, omdat het de tragiek van het leven toen nog zovele malen groter maakt.

Het is zo vaak gezegd: de burger is mondig geworden vandaag, en die burger mag het eindelijk ook eens uitleggen op de televisie – zelfs in het dialect. Maar het is pas door het lezen van De Voorstad Groeit dat ik me dat aspect van het leven van mijn groutouders en overgrootouders beter kan voorstellen, ook al heb ik ze nog lang gekend, en voelde ik intuïtief wel wat verschillen ter zake aan. Wie kan het zich voorstellen dat we in onze eigen huiskamer, zelfs al kijkt er helemaal niemand mee, ons toch moreel verplicht voelen, uit een soort van schaamte, recht te springen als de Brabançonne op BRT1 weerklinkt, vlak voor de koning zijn nieuwjaarstoespraak houdt? Onze eigen reflex niet te begrijpen en daardoor geen foert te kunnen zeggen?

---

Net zoals De Kapellekensbaan en Zomer-te-Termuren is De Voorstad Groeit schatplichtig aan Nietzsche: er is de eeuwige terugkeer van hetzelfde, en moreel gezien is de wereld een bol wol.

“tusschen een moordenaar en een dief, een heilige of een schijnheilige ziet hij geen verschil. Neem me nu de wereld lijk zij is en wat ziet ge? Een dikken bol saai waar ge al de draadjes zoudt moeten uit elkander halen, het eene hangt vast aan het andere en ze hebben allemaal dezelfde kleur. En ge zoudt zeggen: die heeft het gedaan, die heeft gestolen, die heeft mijn onrecht aangedaan. Zijt ge daar zeker van? Hebt ge het eene draadje niet voor het andere genoemen? Marian zwijgt, wat kunt ge daar op antwoorden?”

En inderdaad, alles komt terug, of beter, niets verandert. Ook vandaag kloot het volk verder richting afgrond, met oorlogen op de achtergrond. Wat Raat in 1980 schreef over Boons debuut blijft onverkort gelden:

Ook dit vormt geen aanzet tot bewustwording; het volk is stekeblind voor het amoralisme en de nakende ondergang. Terwijl het gerommel van alweer een nieuwe oorlog hoorbaar is, vertelt de man met het houten been zijn oude verhaal, maar geen mens in Marks Droomstad gelooft hem nog. Zoveel kortzichtigheid zat, neemt de schrijver afscheid van het volk: ‘En… ach, enzovoort, enzovoort.’

---

De trilogie gevormd door Mijn Kleine Oorlog, De Kapellekensbaan en Zomer-te-Termuren hadden mij al ruimschoots overtuigd van Boons meesterschap. Zomer-te-Termuren is wellicht zelfs het beste Nederlandstalige boek dat ik ooit gelezen heb. Maar dat was twintig jaar geleden, toen ik nog op de schoolbanken bij meester Humbeeck van de UIA zat, tijdens een vak dat nota bene over die drie boeken ging.

Nu ik eindelijk ook het debuut gelezen heb, kan ik niet anders dan plaats te maken voor Boon naast J.M.H. Berckmans, in de weinige slots voor Nederlandstalige literatuur die op deze blog voorhanden zijn. Menuet, Vergeten Straat en De Paradijsvogels staan reeds in de kast, en ik kijk uit naar wanneer Het Jaar 1901 zal verschijnen, in een nieuwe band van het verzameld werk. En ooit herlees ik natuurlijk de boeken over de Kapellekesbaan.

De Voorstad Groeit is niet voor iedereen weggelegd: een sterke maag en de moed om de realiteit strak in de onverschillige ogen te kijken zijn broodnodig. Ook al is het vaak een feest van angst en pijn, en duurt het bij wijlen lang, het blijft een feest.

---

Al jaren is De Arbeiderspers samen met het L.P.-Booncentrum van de Universiteit Antwerpen bezig met een nieuwe uitgave van het verzameld werk in 24 delen, in betaalbare paperbacks, met telkens een uitgebreid “nawoord waarin aandacht wordt besteed aan het ontstaan van [de] tekst en de contemporaine kritische ontvangst ervan.” In 2011 verscheen De Voorstad Groeit in deel 1 van dat verzameld werk. Nieuw is het enkel nog als e-book te verkrijgen. Eerdere drukken vind je vlot op Boekwinkeltjes.nl.

---

Klik hier voor een lijst met al mijn recensies in het Nederlands, veelal over Vlaamse literatuur.

---

Consult the author index for my other reviews, or my favorite lists.

Click here for an index of my non-fiction or art book reviews, and here for an index of my longer fiction reviews of a more scholarly & philosophical nature.

Advertisement